Nie oglądaj się teraz (książka i film)

Don't Look Now [opowiadanie, 1966]
autorka: Daphne du Maurier

Małżonkowie siedzą w restauracji i bawią się w grę Nie oglądaj się teraz, polegającą na wymyślaniu historyjek na temat siedzących w pobliżu klientów. To jeden ze sposobów, w jaki próbują sobie radzić ze śmiercią córki. Innym lekarstwem, dzięki któremu mogą odzyskać psychiczną równowagę jest urlop w Wenecji. Zwiedzając to piękne miasto natrafiają na dziwne znaki, które wskazują, że musi się tu rozegrać coś strasznego. Albo już się rozegrało - popełniono tu kilka morderstw, mieszkańcy i turyści czują się zagrożeni, a miasto traci dawny urok, moc i romantyczny nastrój. Wenecja nie jest tu więc wymarzonym i bezpiecznym gniazdkiem, lecz niepokojącym, mrocznym labiryntem bez wyjścia. Angielskie małżeństwo próbując odnaleźć radość życia i ukojenie trafia w wir nierealnych, przerażających zdarzeń.

W 60-stronicowym opowiadaniu Daphne du Maurier wyczuwa się niesamowitą zręczność w opowiadaniu historii i rysunku psychologicznym postaci. Widać przy tym, że autorka doskonale zna Wenecję i porusza się z wprawą doświadczonego przewodnika turystycznego. Gdy jednak w realne wydarzenia mieszają się zjawiska nadprzyrodzone to nawet doświadczony przewodnik nie potrafiłby wskazać właściwej drogi. Pisarka przedstawia bohatera, męża i ojca, który po śmierci córki przepełniony jest bólem i smutkiem, próbuje zapomnieć o tragedii i nie wierzy, aby córka próbowała z zaświatów ostrzec go przed jakimś niebezpieczeństwem. Innego zdania jest jego żona, która po rozmowie z dwoma tajemniczymi siostrami promienieje radością, jakby rozwiązała wszystkie swoje problemy. Gdy jednak kobieta i mężczyzna próbują odmiennymi sposobami radzić sobie z problemem to coraz bardziej się od siebie oddalają. 

Opowiadanie jest bardzo zagadkowe, aż do samego końca intryguje i wprowadza w ponury nastrój. Daphne du Maurier, choć była zafascynowana Wenecją, zauważyła w tym miejscu coś dziwnego - jakby to było miasto nierealne, istniejące w snach. Życie w tym regionie może być dla niektórych pięknym snem, a dla innych - okrutnym koszmarem. Są tu muzea i galerie, zabytkowe kościoły, bazylika św. Marka i pałac Dożów - jest wiele miejsc przyciągających turystów. Jakby na przekór wszystkim pisarka wprowadza do fabuły elementy, które zamiast przyciągać odstraszają turystów - groteskowi mieszkańcy, tajemnicze morderstwa oraz kręte i mroczne uliczki, gdzie łatwo zabłądzić. Daphne du Maurier była dla mnie mistrzynią dłuższej formy literackiej czyli powieści, zaś jej opowiadania zwykle mnie nie zachwycały. Nie oglądaj się teraz jest wyjątkiem - to genialnie napisane opowiadanie, być może najlepsze, jakie udało się stworzyć tej kornwalijskiej pisarce. Nic dziwnego, że zwróciło uwagę filmowców.

Don't Look Now [film, 1973 / 110 minut]

reżyseria: Nicolas Roeg

scenariusz: Alan Scott, Chris Bryant na podst. opowiadania Daphne Du Maurier

Z takiego materiału jakiego dostarczyła angielska pisarka można było zrobić porządne giallo. W tej historii obecne są wszystkie składniki potrzebne do stworzenia tego typu thrillera. Brytyjczycy trafiają do Wenecji, gdzie próbują wyleczyć rany po rodzinnej tragedii (ich córka utopiła się w stawie). John Baxter pracuje przy odnawianiu zabytkowego kościoła, a jego żona Laura nieoczekiwanie nawiązuje znajomość z dwoma siostrami, z których jedna, niewidoma, jest medium przekonaną, że widziała ich nieżyjącą córkę. Mało tego, córka próbuje ostrzec rodziców przed czyhającym nad nimi w Wenecji zagrożeniem. Laura wierzy w tę niezwykłą opowieść starszej kobiety, John pozostaje jednak nieprzekonany. A jaki związek z tym mają typowe dla giallo morderstwa?

Podobnie jak w książce morderstwa pełnią tylko rolę tła albo raczej złowróżbnego znaku dotyczącego przyszłych wydarzeń. Nie obserwujemy tu policyjnego śledztwa, a główni bohaterowie mają inne problemy niż wypatrywanie szaleńca grasującego po weneckich uliczkach. Film pełen jest tajemniczych znaków, a ich motywem przewodnim jest kolor czerwony - tak jak w Buntowniku bez powodu czerwona kurtka symbolizowała niebezpieczeństwo tak tu czerwony płaszcz małej dziewczynki jest ostrzeżeniem przed zbliżającym się złem. Zresztą już pierwsza scena filmu, w której córka Baxterów umiera, przepełniona jest znakami. A potem akcja przenosi się do Wenecji, która jak mówi jedna z bohaterek wygląda jak wymarłe miasto. I faktycznie nie jest to Wenecja jaką znamy z wielu opowieści, bo mimo iż po Canale Grande pływają gondole jest to miejsce pozbawione romantyzmu, przepełnione chłodem i oniryczną atmosferą.

W rolach państwa Baxterów wystąpili Donald Sutherland i Julie Christie. Znakomicie odnajdują się oni w rolach małżonków, próbujących nie tylko pogodzić się ze stratą, ale też ponownie zbliżyć się do siebie, odnaleźć w sobie te uczucia i namiętności, które ich łączyły. I choć namiętna scena erotyczna wskazuje, że udała im się ta sztuka, to jednak jakaś tajemnicza nieznana siła staje na przeszkodzie ich szczęściu. Gdy poznają dwie staruszki ich sposoby radzenia sobie z własnymi lękami stają się zupełnie inne, jak inne są ich charaktery i przekonania. On szuka zapomnienia w pracy, próbuje nie myśleć o przeszłości, ona wręcz przeciwnie - myśli o swojej zmarłej córce, wierząc, że chce ostrzec rodziców przed grożącym im niebezpieczeństwem.

W filmie jest kilka pełnych napięcia sekwencji, np. wypadek w kościele albo pościg za tajemniczą dziewczynką w czerwonym płaszczu. Montaż w niektórych scenach jest denerwujący, ale zdjęcia pokazujące Wenecję jako zimne, nieprzyjazne i posępne miasto robią na widzach wrażenie. Ich autorem był Anthony Richmond, lecz reżyser filmu Nicolas Roeg jako były operator musiał mieć duży wpływ na wizualną oprawę swojego dzieła. Za oprawę muzyczną odpowiadał debiutujący w branży filmowej Pino Donnagio i można powiedzieć, że doskonale wykonał swoją pracę. Nielinearna, pełna retrospektywnych wstawek, narracja i leniwie tocząca się akcja dodają filmowi większej głębi oraz wprawiają w coraz większy niepokój i zdenerwowanie. Filmu Roega nie uważam za arcydzieło, ani nawet za najlepszy horror 1973 roku, bo powstały w tym samym roku Egzorcysta jest znacznie lepszym reprezentantem tego gatunku. Nie oglądaj się teraz mogło być rasowym i trzymającym w napięciu filmem giallo, ale powstał zaledwie dobry, pełen grozy psychologiczny thriller, a jednocześnie bardzo udana i stylowa adaptacja książki.