Znak Diabła

Hexen bis aufs Blut gequält (1970 / 97 minut)
reżyseria: Michael Armstrong
scenariusz: Michael Armstrong (jako Sergio Casstner) & Adrian Hoven (jako Percy Parker)

Polowania na czarownice to jeden z najciekawszych tematów z dawnej historii demaskujący głupotę naszych praprzodków, ich zabójczy fanatyzm i skłonność do okrucieństwa. Można ten problem zbanalizować i stworzyć serię filmów fantasy i horrorów science-fiction, w których magiczne stwory wyrządzą wiele zła, a więc łowcy czarownic zostaną usprawiedliwieni. Jednakże film Witchfinder General (1968) jest doskonałym przykładem na to, że dobry horror nie musi przerażać zjawiskami nadprzyrodzonymi, bo poszczególne skrawki historii ludzkości dowodzą, że człowiek jest bestią bez żadnych dodatkowych mocy. Znak Diabła to pierwszy film z kategorią V (za violence czyli przemoc). Problematyczne, ultrabrutalne kino o ludziach, którzy szukając znaków diabła nie zauważają, że sami je posiadają.

Armstrong i Hoven osadzili akcję swojego filmu w osiemnastowiecznej Austrii, co jest dobrym posunięciem, gdyż polowania na czarownice w krajach niemieckojęzycznych osiągnęły najwyższy poziom paranoi i strachu. To niemiecki duchowny - dominikański inkwizytor Heinrich Kramer - jest autorem słynnego traktatu Młot na czarownice (Malleus Maleficarum), który stał się podręcznikiem dla łowców wiedźm i przetłumaczono go na wiele europejskich języków. Ta księga była też krytykowana, nawet przez hiszpańską inkwizycję, która wolała ścigać heretyków niż rzekomych sługusów diabła.

Ludzkość dzieli się tu na katów i ofiary. Na pierwszym planie znajduje się Lord Cumberland, pierwszorzędny złoczyńca, bo ze swoich zbrodni czyniący w pełni legalną działalność. Po jego prawicy stoi uczeń, pochodzący ze szlacheckiej rodziny młodzieniec, respektujący (do czasu) nauki swojego mistrza. Trzecim ważnym bohaterem, kolejnym należącym do „rodziny” witchfinderów jest lubieżny i okrutny Albino. Już w pierwszej scenie wraz z kompanami dokonuje gwałtów na zakonnicach. Ten fragment bardzo dobitnie wskazuje, jacy to ludzie zajmowali się walką z Szatanem. To nie byli świątobliwi fanatycy, ale nienasyceni zbrodniarze traktujący swój fach jako pretekst do szalonej zabawy.

W Znaku Diabła reżyser bardzo wyraźnie zaznaczył, kto jest katem a kto ofiarą. Wzmocnił przekaz ładując do filmu sceny tortur, jakich wcześniej publiczność nie oglądała. Wzmocnił także realizm, umieszczając akcję filmu w austriackim zamku, gdzie dochodziło przed wiekami do torturowania podejrzanych. Wykorzystał także prawdziwe narzędzia tortur. Efekt jest porażający, a towarzysząca filmowi cenzura i zakaz wyświetlania w 31 krajach tylko podsycają zainteresowanie. Szczególnie teraz gdy film jest łatwo dostępny (na YouTubie jest pełna wersja, tylko polskich napisów brak). Slogany na plakacie nie kłamią: to jeden z najbardziej przerażających filmów wszech czasów, który może wywrócić żołądek u wrażliwszych odbiorców.

Tak naprawdę nie wiadomo, kto jest odpowiedzialny za ostateczny kształt dzieła. Producent i współscenarzysta Adrian Hoven był ponoć skłócony z reżyserem Michaelem Armstrongiem. Jednak zamiast go zwolnić kręcił bez jego wiedzy niektóre sceny, a do tej konspiracji namówił operatora Ernsta W. Kalinke (seria Winnetou). Po trzech latach samodzielnie wyreżyserował sequel, który przeszedł bez echa. Natomiast Armstrong zamilkł jako reżyser na następne 15 lat. Ciekawe czy sam tak zdecydował czy to wynik presji otoczenia, które potępiło nakręcony przez niego obraz. Jednak jako scenarzysta wciąż działał, np. przy wspomnianym sequelu Znaku Diabła, zrealizowanym w 1973 oraz brytyjskim filmie grozy Dom długich cieni z 1983, który jest nie lada gratką dla fanów gatunku, bo występują w nim Vincent Price, Christopher Lee, Peter Cushing i John Carradine.

Obsada jest ważnym punktem także i w Znaku Diabła. Urodzony w Pradze Herbert Lom przyzwyczaił widzów do ról czarnych charakterów, ale zagranych w sposób karykaturalny. Odtwarzany przez niego Lord Cumberland jest inny. To wyjątkowo sprytny łotr, który wie jak wykorzystać władzę, wie jak manipulować ludźmi. Nie boi się Boga ani Diabła, być może nie wierzy w ich istnienie, wierzy w siłę władzy i w to, że można ją osiągnąć tylko zastraszaniem i przemocą. Swoje nauki przekazuje hrabiemu, który badawczym wzrokiem obserwuje mistrza, by wkrótce przejąć pałeczkę. W postać błękitnookiego szlachcica wcielił się Niemiec Udo Kier, wtedy dopiero zaczynający karierę. W następnych latach dał się poznać z ról złoczyńców, ale tutaj jest tylko obserwatorem zła, dokonującym krytycznej analizy tego co się dzieje w społeczeństwie.

Nie tylko relacje między nauczycielem i uczniem są interesujące, ale i pomiędzy dwoma doświadczonymi witchfinderami. Pierwszym jest wspomniany Lord Cumberland, drugim Albino. W tej roli obsadzono jednego z najbardziej charakterystycznych aktorów w dziejach kina. Reggie Nalder, bo o nim mowa, grywał najczęściej epizody (Człowiek, który wiedział za dużo, Ptak z kryształowymi piórami in.), wyróżniał się poranioną twarzą, a jego blizny powstały prawdopodobnie wskutek poparzeń (nie ma co do tego pewności, bo ten austriacki aktor podawał różne wersje). Grywał często mroczne postaci (np. zabójców i wampirów) i taki też jest Albino, wyjątkowo odpychający typ - rozpustnik, oszczerca, intrygant. Ograniczona dystrybucja filmu zaszkodziła karierze Reggiego Naldera, bo ta rola mogła przyczynić się do rozkwitu jego popularności. Dzięki filmowi Armstronga i Hovena wydobył z siebie diabelską furię, tworząc ekstatyczną, niezapomnianą kreację.

Kolejna ważna kwestia filmu to kobiety. Oczywiście są one tu tylko ofiarami, ale jedna z nich, Gaby Fuchs, świetnie wykreowała zabiedzoną, wzruszającą niewiastę. Aktorka swoim obliczem wyraża niesamowite cierpienie i ból, a oprócz tego jest ładna, co zadaje kłam twierdzeniu, jakoby Niemki nie były atrakcyjne (w dodatku występuje tu także inna ślicznotka z kraju Hitlera, Ingeborg Schöner, wówczas trochę już znana w Europie, bo pojawiała się we włoskich przygodówkach i komediach). W głównej roli kobiecej wystąpiła Serbka Olivera Vukotic, której reżyser kazał hasać w miłosnych uniesieniach po austriackich polach, lecz jej mroczna uroda nadawałaby się do roli prawdziwej czarownicy.

Sceny romantyczne z jej udziałem i z Udo Kierem u boku ilustrowane są apollińską muzyką Michaela Holma, będącą nie tylko przeciwwagą dla tematu miłosnego Paula Ferrisa z Pogromcy czarownic, ale też wypowiedzią o tym, że miłość była obecna w najtragiczniejszych czasach i nie prowadziła do niczego dobrego. Anielskie wokalizy są jak elegia o tym, że wzniosłe uczucie prowadzi do tego samego co przemoc, czyli do śmierci. Bardzo dobry podkład muzyczny występuje także w scenie przybycia Lorda Cumberlanda do zamku. Dzięki takiej majestatycznej kompozycji ten łowca czarownic wzbudza respekt jeszcze zanim pojawi się na ekranie. Sposoby filmowania poszczególnych scen też są znakomite. Operator często stosuje obiektyw zmiennoogniskowy, czyli zoom, za pomocą którego wydobywa z aktorów każdy szczegół. Tworzy też taki nieprzyjemny klimat, który sprawia, że odczuwa się dyskomfort patrząc na płonące stosy, tortury i inne metody upodlenia człowieka.

Nie ma wątpliwości, że takie hardkorowe sceny jakie przedstawiono w filmie miały miejsce w rzeczywistości. Dlatego te wszystkie kontrowersje, cenzorskie cięcia i ograniczona dystrybucja są bez sensu, bo to oznacza, że są ludzie, którzy chcą ukryć prawdę. Tego filmu nie nakręcono po to, by straszyć widzów, ale by opowiedzieć niechlubny rozdział w historii ludzkości. Wyczuwa się w tym jednak przestrogę przed niepohamowanym fanatyzmem powodującym chaos, niesłuszne oskarżenia, rzeź niewiniątek i zdziczenie rodzaju ludzkiego. Okrutne filmy nie powodują przemocy, bo przemoc (i to na większą skalę) istniała w czasach bez kinematografii. Hexen bis aufs Blut gequält (dosł. Czarownice dręczone aż do śmierci) to znakomity dramat historyczny - diabelnie ponury, głęboko poruszający i wiarygodny. Od kapitalnego Witchfinder General nie jest raczej lepszy, ale to zdecydowanie godny uwagi obraz, którego można uznać za protoplastę popularnego dziś podgatunku torture porn.