Zasada domina. 40 lat od premiery

tytuł oryginalny: The Domino Principle

premiera: 23 marca 1977
czas trwania: 100 minut
reżyseria: Stanley Kramer 

scenariusz: Adam Kennedy na podst. własnej powieści

Stanley Kramer to jeden z tych amerykańskich filmowców, którzy za cel wyznaczyli sobie edukowanie widzów. W swoich filmach starał się zwracać uwagę na ludzkie wady, które czynią ten świat absurdalnym i niebezpiecznym. Nietolerancja, faszyzm, hipokryzja, oportunizm, chciwość, ignorancja, wyścig zbrojeń - to wszystko piętnował Kramer jako producent i reżyser. A w Ostatnim brzegu (1959) pokazał świat na chwilę przed ostateczną zagładą, spowodowaną rzecz jasna przez człowieka, a nie naturę. Tematy, które podejmował w swoich dziełach, ze względu na ich wagę przyciągały zawsze wybitnych aktorów. W latach 70. jego sława przygasła, osłabł również entuzjazm krytyków. Jednak filmy, które wtedy nakręcił (Taka była Oklahoma i Zasada domina) wciąż trzymają przyzwoity poziom.

Scenariusz Adama Kennedy'ego (na podstawie jego własnej powieści) wpisuje się w nurt paranoicznych thrillerów z lat 70., takich jak Rozmowa (1974) Francisa Forda Coppoli, Trzy dni Kondora (1975) Sydneya Pollacka i Maratończyk (1976) Johna Schlesingera. Punktem wyjścia jest idea, że wszyscy jesteśmy manipulowani. Rodzina, prasa i telewizja kształtują nasze życie, wpływają na nasze czyny i umysły. Czy możliwe jest, że jesteśmy aktorami w jakimś show, a życie które prowadzimy zostało wymyślone i wyreżyserowane? Wydaje się to nieprawdopodobne, ale jedno jest pewne. Wystarczy wpłynąć na jedno wydarzenie, by zmienić czyjeś życie. Na tym polega zasada domina - jeden element się przewraca i cała konstrukcja ulega zniszczeniu. Całe życie się sypie. Dla głównego bohatera filmu Kramera takim elementem, który wywrócił jego życie do góry nogami, jest romans z mężatką. Oskarżony o zabójstwo jej męża trafia do więzienia, gdzie poznaje przedstawicieli tajemniczej organizacji, która chce go zwerbować.

Dla Roya Tuckera, weterana z Wietnamu, więzienie okazuje się przystankiem, po którym czeka go podróż rozpędzonym pociągiem. To tylko przenośnia - chodzi o to, że nie może wysiąść na następnej stacji. Trafił w ręce ludzi, którzy kupili mu bilet i to oni decydują, kiedy nastąpi koniec podróży. Mówiąc konkretnie: członkowie tajemniczej organizacji załatwili mu przedwczesne wyjście z więzienia, ale w zamian oczekują, by był do dyspozycji, gdy będą potrzebne jego strzeleckie umiejętności. Myślą, że Royem Tuckerem można łatwo manipulować, bo ma kogoś, na kim mu zależy. Dla tego żołnierza, który w więzieniu doświadczył czasów pokoju, życie na wolności jest ciągłą walką, podczas której trzeba zabijać, by nie dać się zabić.

Fakt, że ten film nie zdobył wielkiego uznania, nawet po latach, to w dużym stopniu efekt manipulacji. Pracujący dla prasy i telewizji eksperci doszli do porozumienia, że Stanley Kramer najlepsze filmy stworzył na przełomie lat 50. i 60. - od Ucieczki w kajdanach do Wyroku w Norymberdze. A potem już regularnie obniżał poziom. I to przekonanie trwa do dziś w umysłach ludzi zapatrzonych w słowo krytyka - to samo słowo, które doprowadziło do tego, że w roku 1961 Kramer otrzymał specjalnego Oscara za wysoki poziom produkcji. Moim zamiarem nie jest jednak przekonywać, że nie zasłużył. Bo zarówno dzieła przez niego produkowane (Pokłosie wojny, W samo południe, Bunt na okręcie), jak i reżyserowane (Ostatni brzeg, Kto sieje wiatr, Wyrok w Norymberdze) to kino szczere w swoim przekazie, błyskotliwe, znakomicie zagrane oraz dalekie od tego, co najczęściej serwowało Hollywood.

Zrealizowany dokładnie 40 lat temu thriller Zasada domina wydaje się na pozór zbyt chaotyczny, by zainteresować przeciętnego widza, oczekującego po thrillerze wciągającej akcji. Początkowe sceny więzienne wyglądają jak gdyby zostały nakręcone bez scenariusza. Roy Tucker mówi o swojej przeszłości, o Wietnamie, o tym że został ranny w tyłek, że szukał i likwidował „żółtków”, że trafił do paki za zabójstwo. Jego odpowiedzi nie mają charakteru ciętych ripost, wyglądają bardzo zwyczajnie, jakby wyjęte z ust zmęczonego życiem faceta, a nie filmowej postaci, która zna odpowiedź na każde pytanie. Jeszcze mniej ciekawe są jego rozmowy ze współwięźniem, wspomnę taki dialog:

- Mówiłem ci kiedyś o moim starym sklepie?
- Nigdy nie przestałeś mówić o swoim starym sklepie.
- Wciąż czuję jego zapach.
- To twoje skarpetki.

To film o świecie, w którym nie istnieje zapach wolności, bo każdy jest czyimś niewolnikiem. Próba działania po swojemu, udawania że jest się panem własnego losu, może zakończyć się tragicznie. Nie ma wolności, ludzie są zamknięci w rozpędzonym pociągu - próba wydostania się na zewnątrz grozi śmiercią, a w najlepszym razie bolesnym upadkiem. Z filmu przebija typowa dla kina lat 70. surowość. Przekaz jest gorzki i pesymistyczny, ale niestety zbyt łopatologiczny prolog psuje nieco efekt suspensu. Wobec tego film bardziej się sprawdza jako dramat sensacyjny, niż jako thriller. W jednym z najnowszych seriali - pt. Zamęt (Quarry, 2016) - można dopatrzyć się podobnych motywów, które jednak dzięki konwencji serialowej mogą zostać gruntownie opracowane (tzn. ulepszone).

Stanley Kramer jako producent zadbał o wszystko, co powinno gwarantować sukces. Zadbał o chwytliwy tytuł, intrygujący temat, a także nastrojową oprawę muzyczną. Billy Goldenberg, kompozytor pracujący regularnie dla telewizji (m.in. Pojedynek na szosie Stevena Spielberga) stworzył m.in. dwie piosenki: Some Day Soon i No Puedo Olvidar. Pierwsza z wymienionych, gdy rozbrzmiewa w czołówce, jest jak zaproszenie do wspólnej zabawy. Zaśpiewany delikatnym, sympatycznym głosem Shirley Eikhard utwór sprawia, że ma się ochotę spędzić przed ekranem więcej czasu. Tym bardziej, że przed oczami przewijają się nazwiska Gene'a Hackmana, Richarda Widmarka, Mickeya Rooneya i Eliego Wallacha. A potem okazuje się, że mniej popularni wykonawcy, Edward Albert i Candice Bergen, również zasługują na wyróżnienie, stworzyli bowiem przekonujące kreacje, wcale nie pozostając w cieniu bardziej doświadczonych partnerów.

O wysokiej randze artystycznej spektaklu zadecydowała praca operatorów: Freda J. Koenekampa (Nagroda Akademii za Płonący wieżowiec) i Edwarda Laszlo (Oscar za Statek szaleńców w reż. Kramera). Dwie wybitne indywidualności i jakie obiekty do filmowania: więzienie stanowe San Quentin, słoneczna Kalifornia, ulice San Francisco i most Golden Gate, Miasto Aniołów, a jakby na dokładkę Puerto Vallarta w Meksyku (luksusowa posiadłość i malownicze plenery). Don't trust anyone! (Nie ufaj nikomu!), ostrzegają autorzy. Na przykładzie historii o zwyczajnym facecie pokazują, do czego może prowadzić wiara w człowieka. Wolność, dobrobyt, romantyczne spotkania i podróże to narzędzia, którymi diabeł kusi naiwnych, zbyt porządnych ludzi, by przejąć nad nimi kontrolę, posiąść ich dusze.