McCabe i pani Miller - requiem dla Dzikiego Zachodu

McCabe & Mrs. Miller (1971 / 120 minut)
reżyseria: Robert Altman
scenariusz: Robert Altman, Brian McKay na podst. powieści Edmunda Naughtona pt. McCabe

Gdy oglądam film zaliczany do klasyki staram się go docenić i zrozumieć dlaczego stał się cenionym dziełem. Niestety, na temat McCabe'a i pani Miller trudno mi się wypowiadać pozytywnie, gdyż po prostu altmanowskie obalanie westernowych mitów nie przypadło mi do gustu. Postanowiłem jednak poświęcić weekendowe popołudnia, by przedstawić swoją argumentację. Nie mam zamiaru udowadniać, że to kiepski film, bo pewnie taki nie jest, ale ludzkość tak jest zbudowana, że każdy ma różny gust filmowy i to czym zachwycają się jedni, innym się nie podoba.

Zdaję sobie sprawę, że klasyczne westerny upiększają Dziki Zachód i ubarwiają bohaterów, jednak antywestern Altmana mimo realistycznego podejścia jest (przynajmniej dla mnie) pozbawionym poszanowania dla tradycji tworem nieangażującym i absurdalnym. W przeciwieństwie do antywesternów Sama Peckinpaha niewiele tu zostało z prawdziwego westernu. Tak naprawdę to nic z niego nie zostało. Robert Altman wziął scenariusz klasycznego filmu o Dzikim Zachodzie i zmielił go w niszczarce, tworząc od podstaw historię niby prostą, a jednak nieuporządkowaną i niejasną.

Pierwsza sprawa, która prezentuje się mizernie to infantylna i niedorzeczna fabuła, w której dominuje przypadkowość zamiast zdrowego rozsądku. Intryga w filmie nie wciąga, nie bulwersuje, nie bawi ani nie wzrusza. Niewiele tu prawdy, sporo zaś scen wywołujących irytację i znużenie. Bohaterów nie obarczono indywidualnym charakterem - wszystkie kobiety są dziwkami, a mężczyźni to w większości niezbyt rozgarnięci prostacy. Nawet tytułowy McCabe mimo iż jest człowiekiem przedsiębiorczym nie posiada zbyt wielu ludzkich cech, które uczyniłyby z niego osobę wyrazistą, mającą określony cel i ambicje. Może to wina Warrena Beatty'ego, który zagrał tę rolę w taki sposób, że nie wiadomo, co nim kieruje. Nie wiadomo czy jest zakochany w Konstancji Miller, czy pragnie się wzbogacić, czy jest tchórzem czy nieugiętym biznesmenem. Wiadomo, że ma dwie lewe ręce, więc na pewno nie jest rewolwerowcem. Ma szczęście w kartach, ale dobrobyt i rozkosz nie są mu pisane. Tytuł błędnie sugeruje, że Konstancja Miller jest jego równorzędną partnerką. Nie jest ona postacią kluczową ani wybitnie zagraną, więc wyróżnienie Julie Christie oscarową nominacją jest kwestią dyskusyjną.

Nie sposób jednak nie docenić pracy operatora Vilmosa Zsigmonda. Brudną osadę i niechlujne lokale sfilmował za pomocą zamglonych ujęć tworząc obrazy nieatrakcyjne, ale pasujące do altmanowskiej wizji. W pierwszych scenach wyczuwalny jest zapach gorzały i papierosowego dymu, w dalszej części uderza mroźna atmosfera, której nie ocieplają nawet sceny w przytulnym lokalu rozrywkowym prowadzonym przez tytułowe charaktery. Zdjęcia opowiadają ten film znacznie lepiej niż scenariusz, bo dialogi i irytująca bezczynność postaci psują tę produkcję. Dzięki operatorskim sztuczkom obozowisko w filmie nie przypomina normalnego miasteczka, ale raczej przedsionek piekła. Podobny klimat udało się wykreować w serialu Deadwood - jednak twórcy serialu wzbogacili swoją produkcję o ciekawe wątki i niebanalnie scharakteryzowanych bohaterów. W filmie Altmana tego zabrakło. Reżyser znany jest z wielowątkowych produkcji, tj. Nashville i Na skróty, może więc film byłby lepszy, gdyby reżyser nie skupiał się na postaci McCabe'a, ale rozwinął także inne wątki.

Niezwykłego klimatu dodaje smętny wokal Leonarda Cohena. Już w czołówce połączenie tej przygnębiającej muzyki z mroźnymi obrazami kanadyjskiej prowincji wprowadza w depresyjny nastrój, który nie znika aż do napisów końcowych. U mnie ten depresyjny nastrój istniał także z innego powodu - film nie spełnił moich oczekiwań. Gwoździem do trumny są idiotyczne teksty w stylu Gdyby żaba miała skrzydła, nie obiłaby sobie tyłka (If a frog had wings, he wouldn't bump his ass so much, follow me?). John McCabe zamiast mówić, bełkocze bez sensu, a reszta obsady błądzi po omacku jak znudzeni bohaterowie poprzedniego dzieła Altmana pt. MASH.

Błoto i kurz, deszcz i śnieg, obskurne i niehigieniczne lokale oraz społeczeństwo zamknięte w brudnej osadzie to nie jest rzeczywistość jaką znamy z licznych westernów. Również broń palna jest jakby zupełnie niepotrzebnym rekwizytem, a finałowa strzelanina odarta jest z jakiejkolwiek motywacji. Mimo zachowania ciągłości zdarzeń trudno dopatrzyć się narracyjnej spójności i logicznego rozwoju wypadków. Czy naprawdę chciwość tak zeżarła tych ludzi, że gotowi są pozabijać się z powodu dochodowej własności jaką jest burdel? Ja nie jestem przekonany, dla mnie to wywołujący zażenowanie klauni, a nie biznesmeni walczący o dobrobyt. Przyznaję jednak, że finałowa rozgrywka McCabe'a z bandytami jest udanym i wyjątkowo przewrotnym pastiszem W samo południe Freda Zinnemanna. Gdyby jeszcze ten finał zgrabnie łączył się z resztą filmu to wrażenia z seansu byłyby bardziej pozytywne.

W znacznym stopniu omawiany film Altmana podejmuje temat nieuchronnej śmierci. Ten sam temat w formie kina autorskiego prezentował Truposz Jima Jarmuscha. Jednak wspomniana produkcja z Johnnym Deppem w sposób bardziej kreatywny korzysta z westernowych wzorców i jest zdecydowanie bardziej interesującą elegią o umierającym Dzikim Zachodzie. Bohaterowie Altmana z McCabe'em na czele to nie ludzie z krwi i kości, ale manekiny - od początku martwe, pozbawione charakteru i bodźców motywujących do działania. Tak jak u Jarmuscha śmierć jest powolna i ograbiona z heroizmu. Niestety jednak w przeciwieństwie do Truposza brakuje głębszej refleksji i zadumy nad losem nieprzystosowanych bohaterów.

Jeśli poddaje się rewizji gatunek taki jak western powinno się korzystać obficie z jego schematów, motywów tematycznych, nieodłącznych bohaterów. Altman zupełnie nie liczy się z tradycją gatunku - próbując ośmieszyć styl klasycznych westernów stworzył kino przepełnione bełkotliwą paplaniną i ciągiem sztucznych scen z udziałem jednowymiarowych postaci poruszających się jak muchy w smole. Brakuje wyrazistego czarnego charakteru, brakuje iskry lub jakiegoś momentu zwrotnego, który popchnąłby tę nudną fabułę przynajmniej o kilka centymetrów do przodu. A tak niestety, akcja stoi w miejscu - reżyser wciska maksymalnie hamulec zamiast stopniowo puszczać sprzęgło, dodając gazu. Trudno się przejąć losem bohaterów, może jedynie kowboj grany przez Keitha Carradine'a wzbudza jakieś emocje, bo gość wydaje się sympatyczny, a ginie w sposób bezsensowny i nieprzewidywalny. Dla fanów Altmana pozycja obowiązkowa, inni mogą sobie darować. Ja nie odradzam, ale i nie polecam. Na pewno są lepsze antywesterny, jest też wiele ciekawszych filmów autorskich, takich jak chociażby wspomniany Truposz Jima Jarmuscha.