Niewiniątka czy zbłąkane owieczki? Dziecięce role filmowe.

28 grudnia 1895 roku odbył się w paryskim Grand Café pierwszy publiczny pokaz kinematografu. Zaprezentowano wówczas 9 krótkich filmów, z których większość to pozbawione fabuły scenki z życia, jak Wyjście robotników z fabryki i Wjazd pociągu na stację w La Ciotat. W programie był też jeden film z fabułą - burleska pt. Polewacz polany, w której niesforny chłopak robi psikusa ogrodnikowi. Od samego początku kina dzieci pełniły więc komediową funkcję i robiąc sobie żarty z dorosłych miały bawić publiczność. Gdy scenariusz oferował coś więcej niż zabawę zatrudniano doświadczonego aktora lub aktorkę zakładając, że dziecko sobie nie poradzi. Tak było w przypadku Mary Pickford i Richarda Barthelmessa, którzy nawet w dojrzałym wieku grywali nastolatków. Na przykład Mary Pickford miała 27 lat, gdy zagrała 12-letnią Pollyannę. W 1921 roku nastąpił przełom, kiedy Brzdąc Charliego Chaplina z 7-letnim Jackie'm Cooganem bił rekordy oglądalności. W pogoni za sukcesem wytwórnie hollywoodzkie zaczęły szukać małoletnich aktorów, z których można było zrobić klaunów rozśmieszających lub wzruszających publiczność. W latach 1922-44 czyli zarówno w epoce kina niemego jak i dźwiękowego studio Hala Roacha produkowało cieszący się olbrzymią popularnością cykl komediowy Our Gang (Klan urwisów) o perypetiach nieznośnych psotników.

12-letnia Liz Taylor w National Velvet (1944)

Lata 30. należały do Shirley Temple, która w licznych produkcjach familijnych wcielała się w postacie roztańczonych i rozśpiewanych optymistek. W czasie II wojny światowej nadal powstawały sentymentalne produkcje dla całych rodzin, w których pojawiały się nowe dziecięce gwiazdy, takie jak Roddy McDowall w Zielonej dolinie i Powrocie Lassie oraz Elizabeth Taylor w National Velvet. Oboje odnosili sukcesy także w dorosłych rolach. Nie wszystkim jednak się udało, wielu nieletnich aktorów przekonało się, że popularność może skończyć się równie szybko jak się zaczęła. I wielu z nich nie potrafiło sobie poradzić z losem krótkotrwałych gwiazd. Jonathan Brandis (Niekończąca się opowieść II) powiesił się w wieku 27 lat, a Brad Renfro (Klient) miał 25 lat, gdy przedawkował narkotyki. Oprócz narkotyków dość istotnym problemem, o którym mówi się coraz głośniej w mediach, jest pedofilia. Powstaje coraz więcej filmów otwarcie podejmujących ten problem. Kilka lat temu sporą burzę wywołał film Hounddog (2007), w którym 12-letnia Dakota Fanning wystąpiła w scenie gwałtu.

Pierwsze ambitne filmy z zaskakująco udanymi rolami dziecięcymi można zauważyć już w latach 50. i to w produkcjach europejskich. W niniejszym zestawieniu starałem się pominąć tych dziecięcych odtwórców, którzy zostali sprowadzeni do ról błaznujących urwisów. Wybrałem zaś tych młodych wykonawców, którzy dzięki metodycznej współpracy z reżyserem wykreowali interesujące, dojrzałe kreacje aktorskie. Zależało mi również na tym, aby zestawienie nie było zbyt oczywiste, więc pominąłem szeroko komentowane role takich znanych aktorów jak Jodie Foster (Taksówkarz), Christian Bale (Imperium słońca) i Natalie Portman (Leon zawodowiec). No i moim celem było nie tyle zwrócenie uwagi na ciekawe role, co raczej polecenie kilku wartościowych lecz zapomnianych klasyków. Kolejność przypadkowa.

Brigitte Fossey & Georges Poujouly - Zakazane zabawy (1952)

Ze względu na kontrowersyjną tematykę film nie mógł być wyświetlany na festiwalu w Cannes, ale zdobył Złotego Lwa w Wenecji, nominację do Oscara za scenariusz oraz BAFTA i Oscara honorowego (przyznanego bez nominacji) za najlepszy film obcojęzyczny. Francja w roku 1940. Niemcy ostrzeliwują z samolotów konwój uciekających z Paryża uchodźców. Wśród ofiar nalotu są rodzice 5-letniej Paulette. Dziewczynka błąkając się po okolicznych ziemiach trafia do gospodarstwa, gdzie poznaje 11-letniego Michela. Niekontrolowane przez dorosłych dzieciaki z ukradzionych z cmentarza wieńców i krzyży tworzą własny cmentarz, na którym chowają zwierzęta i owady. Nie potrafią bawić się inaczej, gdy dookoła panuje śmierć i zniszczenie. Film otwarcie i bez upiększeń piętnuje i potępia wojnę, a zakazane zabawy dzieci wydają się niczym w porównaniu do zabaw wojennych, które są domeną dorosłych. Brigitte Fossey w dorosłym życiu zagrała kilka ważnych ról u wybitnych filmowców (takich jak Claude Lelouch, François Truffaut, Krzysztof Zanussi), ale najbardziej się ją pamięta z roli 5-letniej sieroty w antywojennym filmie René Clémenta.

Pamela Franklin & Martin Stephens - W kleszczach lęku (1961)

Do wiktoriańskiej rezydencji przybywa nowa guwernantka, która ma zaopiekować się dwójką dzieci. Niewinne z pozoru dzieciaki z każdą kolejną minutą budzą coraz większy niepokój, a opiekująca się nimi kobieta zaczyna podejrzewać iż jej podopieczni ukrywają mroczny sekret. Obsadzenie znanego z Wioski przeklętych Martina Stephensa każe podejrzewać iż faktycznie wbrew oryginalnemu tytułowi (The Innocents) dzieci nie są takie niewinne na jakie wyglądają. Zarówno Stephens jak i Pamela Franklin doskonale ukazali dwoistą naturę, pod którą może ukrywać się dobro i zło, niewinność i grzech, radość i smutek. Kto tu jest bardziej dojrzały: popadająca w obłęd guwernantka czy opuszczone przez najbliższych dzieciaki? W kleszczach lęku Jacka Claytona na podst. powieści Henry'ego Jamesa to pierwszorzędny przykład psychologicznego dramatu korzystającego z typowych dla horroru środków wyrazu. Dziecięcy wykonawcy w niczym tu nie ustępują doświadczonej aktorce, Deborah Kerr.

Hayley Mills - Nieletni świadek (1959)

J. Lee Thompson zanim wyszedł z cienia realizacją Dział Nawarony (1961) kręcił ambitne filmy wzbogacone o niuanse psychologiczne, takie jak Tiger Bay (polski tytuł Nieletni świadek). Obsadził w nim wybitnego aktora brytyjskiego Johna Millsa, lecz prawdziwą gwiazdą produkcji została jego córka Hayley. Nieletnią aktorkę wyróżniono nagrodą BAFTA, po czym związała się z wytwórnią Disneya, gdzie występowała w produkcjach familijnych. Tiger Bay to jednak nie disneyowska bajka, lecz pełna psychologicznego napięcia opowieść o niezwykłej więzi jaka łączy niesforną 12-latkę z dwudziestoparoletnim marynarzem. Dziewczyna widziała jak ów marynarz zastrzelił swoją żonę, ale zaprzyjaźnia się z nim i nie zamierza wydawać go policji. W roli mordercy, Bronisława Korczyńskiego, wystąpił niemiecki aktor Horst Buchholz (znany z Siedmiu wspaniałych), który w jednej scenie mówi kilka zdań po polsku (w tym także słówko 'kurwa'). Hayley Mills znakomicie pokazała buntowniczy charakter swojej postaci - w każdej klatce, w której się pojawia błyszczy najjaśniej, przyćmiewając swoich bardziej doświadczonych partnerów.

Kate Maberly - Tajemniczy ogród (1993)

Dokonana przez Agnieszkę Holland adaptacja powieści Frances H. Burnett, wyprodukowana przez firmę Francisa Forda Coppoli. Opowieść o 10-letniej dziewczynce, która po śmierci rodziców trafia do posiadłości swojego wuja. W towarzystwie dorosłych czuje się jak piąte koło u wozu, znajduje jednak wspólny język z tutejszymi dziećmi. Z początku zachowuje się jak rozpieszczona damulka, która potrzebuje służącej nawet do ubrania się, ale tytułowy ogród coś jednak zmieni w charakterze i sposobie bycia tej bohaterki. Kate Maberly to idealny wybór do roli Mary Lennox. Aktorka świetnie przedstawiła zmienne nastroje młodej damy, która próbuje odnaleźć się w nowej rzeczywistości i znaleźć swój życiowy cel, który warto osiągnąć. Sugestywne zdjęcia Rogera Deakinsa, piękna muzyka Zbigniewa Preisnera, atrakcyjna historia i bardzo dobre aktorstwo służą opisaniu świata, który z ponurego i przygnębiającego miejsca może zmienić się w pełne nadziei i afirmacji życia schronienie. Dzięki temu iż reżyserii podjęła się ambitna autorka film nie jest wyłącznie naiwną i magiczną bajką familijną, ale dziełem wzbogaconym o psychologiczną głębię i chwiejnych emocjonalnie wyobcowanych bohaterów.

Ana Torrent - Nakarmić kruki (1976)

Kolejne w zestawieniu dziecko, które musi uporać się ze śmiercią rodziców. Nakarmić kruki to film niełatwy w odbiorze, bardzo wolno się rozkręca, ale gdy wytrwa się cierpliwie do końca to trudno cokolwiek zarzucić hiszpańskiemu autorowi. Carlos Saura stworzył alegoryczny i depresyjny spektakl - z każdej klatki filmu przebija smutek i pesymizm. Geraldine Chaplin w roli dorosłej Any opowiada o tym, że nie wierzy w szczęśliwe dzieciństwa i dziecięcą niewinność. Natomiast zadaniem ośmioletniej Any Torrent było właśnie ukazanie tego rozczarowania niełatwym dzieciństwem pełnym bólu i cierpienia. Jej matka (również grana przez Geraldine Chaplin) umarła na jakąś nieznaną chorobę, więc dziewczyna została sama w świecie dorosłych, którym nie ufa. Zamyka się w sobie, żyje wspomnieniami, tęskni za matką i obwinia ojca o wszystkie nieszczęścia. W pewnym momencie staje się jak te tytułowe kruki, potrafiące wydziobać oczy nawet tym, którzy je karmią.

Salvatore Cascio - Cinema Paradiso (1988)

Małe sycylijskie miasteczko z pozoru wygląda jak każda inna prowincjonalna mieścina, panuje tu bieda, głód, wszechobecna nuda i rutyna. Ale jest jednak coś co ubarwia to miejsce i zapewnia sporą dawkę rozrywki spragnionym wrażeń mieszkańcom. To kino Paradiso, gdzie można zobaczyć prawdziwe dzieła sztuki filmowej z różnych stron świata. Jednym z miłośników kina zostaje ośmioletni Salvatore, który pieniądze na jedzenie woli wydać na bilet do kina. Sala projekcyjna staje się dla niego oknem na świat, a pokazywane w tej sali filmy kształtują jego osobowość, wrażliwość i wyobraźnię, mają duży wpływ na jego życie i karierę (gdyż wkrótce zostaje reżyserem). Salvatore Cascio i Philippe Noiret tworzą świetny duet, jeden od drugiego czegoś się uczy, jeden i drugi spędza mnóstwo czasu na sali kinowej by wreszcie zdać sobie sprawę, że filmy składają się z ludzkich marzeń, niewiele w nich zaś prawdziwego życia. Film Giuseppe Tornatore to pełna nostalgii adoracja kinematografii - gałęzi przemysłu, której podstawowym celem powinna być nie tylko rozrywka, ale i prowokowanie do refleksji.

Pascal Lamorisse - Czerwony balonik (1956)

Chyba niewiele krótkometrażówek zdobyło Oscara za scenariusz - film Alberta Lamorisse'a jest więc wyjątkiem. Ta efektowna i dowcipna baśń zadziwia niesamowicie oryginalną fabułą, ale najbardziej zachwycające są jednak kolorowe zdjęcia Edmonda Séchana. Syn reżysera Pascal tak naprawdę niewiele miał tu do zagrania, praktycznie nie ma tu dialogów, a także zbliżeń, które wymagałyby od niego wyrażania konkretnych emocji. Siła filmu tkwi w oprawie plastycznej, której motywem przewodnim jest kolor czerwony. Tytułowy balonik sprawia wrażenie jakby żył własnym życiem, jakby słuchał poleceń reżysera. Niekonwencjonalny i frapujący jest to film - poetycka baśń urzekająca pięknymi obrazami i nieprzeciętną wyobraźnią francuskich filmowców. Liczne nagrody (w tym Złota Palma, BAFTA i Oscar) świadczą o tym, że film oczarował jurorskie gremia w różnych zakątkach świata.