PODSUMOWANIE, czyli spojrzenie miłośnika starego kina na ROK 2017

W ubiegłym roku obejrzałem dużo starych filmów, nie znajdując w repertuarze kinowym zbyt wielu ciekawych dla mnie pozycji. Mimo wszystko postanowiłem podsumować miniony rok, biorąc pod uwagę nie tylko to, co można było oglądać w polskich kinach od stycznia do grudnia 2017 roku, ale też dzieła, które nie miały dystrybucji w naszym kraju. Albo takie, które można było obejrzeć na festiwalach. Nie sugerowałem się żadnymi nagrodami, więc niektóre moje wybory mogą być dyskusyjne. Ale cóż – niniejszy artykuł jest z pewnością przemyślany. Jeśli coś pominąłem to dlatego, że albo się nie znam, albo czegoś nie widziałem, albo po prostu mój subiektywny osąd odrzucił tę pozycję, nie zauważając w niej niczego wyjątkowego. 

Na zdjęciu głównym umieściłem przekornie kadr z filmu Mother!, bo akurat niniejszy wstęp piszę po ogłoszeniu nominacji do Złotych Malin. Film Darrena Aronofskiego zdobył wyróżnienia za reżyserię oraz aktorstwo Jennifer Lawrence i Javiera Bardema. Oczywiście, że się nie zgadzam z jurorami, którzy postawili ten film obok takich badziewi jak Baywatch. Słoneczny patrol i Ciemniejsza strona Greya. Może reżyseria faktycznie przeszarżowana, ale lepszego aktorstwa nie jestem sobie w stanie wyobrazić. 

NAJLEPSZY FILM

Wind River (reż. Taylor Sheridan)

Lubię takie proste historie, które naładowane są sporym ładunkiem emocjonalnym. Siła tego ładunku pozornie wydaje się niewielka, ale z czasem zostaje wzmocniona dzięki rozbudowaniu relacji między bohaterami oraz skonfrontowaniu postaci z surową, bezwzględną scenerią. Taylor Sheridan, współtwórca sukcesów Sicario i Aż do piekła, tym razem osobiście stanął za kamerą, prowadząc aktorów zgodnie z własnym – bezpretensjonalnym i błyskotliwym – scenariuszem. Znakomicie radzą sobie aktorzy. Jeremy Renner – dzięki dobrze napisanej roli – nie drażni, mimo iż wciela się w postać nieskazitelną moralnie. Bardzo pozytywnie zaskoczyła mnie Elizabeth Olsen. Choć ta aktorka nie jest mi zupełnie obca (widziałem jej świetny debiutancki występ w Martha Marcy May Marlene), ale w Wind River zwraca uwagę jej wyjątkowa charyzma, dzięki której nie musi się zbytnio wysilać, by zaskarbić sobie sympatię widza. No i przekonująca jest w roli niemalże podwójnej, kobiety i agentki FBI, czyli osoby z jednej strony niezłomnej, odważnej i pełnej zaangażowania, ale z drugiej - kobiecej i wrażliwej, przepełnionej lękiem.

NAJLEPSZY DEBIUT REŻYSERSKI

Uciekaj! (reż. Jordan Peele)

Żyjące w świecie poprawności politycznej Hollywood regularnie i do znudzenia tworzy kolejne filmy podejmujące kwestię rasizmu. Na szczęście Uciekaj to nie kolejny film z tej serii. Jeśli ktoś spodziewa się moralitetu na temat nietolerancji i ksenofobii, może być zawiedziony. Albo pozytywnie zaskoczony, tak jak ja. Film jest pozbawioną dydaktyzmu i banalnej refleksji tragikomedią. Pod przykrywką klasycznego straszaka maskuje się pokaźna porcja ironii i garść przytyków odnośnie liberalizmu we współczesnej kinematografii. W formie pełnej absurdu satyry Jordan Peele zakpił z obecnych w branży filmowej trendów, które wypełnione są hipokryzją i bezduszną kalkulacją. Prowadzi to do wykreowania i stosowania bez umiaru niewolniczych reguł, które zamiast łączyć dzielą ludzi na kategorie. Liberalizm jest iluzją, segregacja faktem... Ten film to jednak nie tylko błyskotliwa satyra, lecz również udany produkt z gatunku thriller/horror. Mocno wciąga, trzyma w napięciu, zapada w pamięć. Ciekawie został w nim także zaprezentowany motyw hipnozy.

Debiutami reżyserskimi są również: Maus (reż. Yayo Herrero), Midnighters (reż. Julius Ramsay), Ogary miłości (reż. Ben Young), Zabójcza ziemia (reż. Damien Power), Dead Shack (reż. Peter Ricq), a także m.in. Happy Hunting (reż. Joe Dietsch, Louie Gibson), współreżyserowany przez syna Mela Gibsona.

NAJLEPSZA AKTORKA

Alma Terzic – Maus

Z kategoriami aktor/aktorka miałem duży problem, trudno było mi znaleźć tę jedną wyjątkową kreację. W ubiegłym roku w bardzo udanych rolach można było zobaczyć: Jessicę Chastain (Sama przeciw wszystkim), Emmę Booth (Ogary miłości), Alex Essoe (Midnighters), Isabelle Huppert (Elle), Michelle Pfeiffer (Mother!), Elizabeth Olsen (Wind River) oraz dwie kobiety, dla których stworzyłem osobną kategorię – aktorskie odkrycie roku. Karierę robi znana z The Witch Anya Taylor-Joy, którą rok temu można było oglądać w thrillerze psychologicznym Split. Bardzo mnie zaskoczyła Francesca Eastwood, córka Clinta, wcielająca się w rolę ofiary gwałtu w filmie M.F.A. Znakomita jest Jennifer Lawrence w filmie Mother! – wyróżnienie jej nominacją do Złotej Maliny dołącza do listy najgłupszych decyzji w historii tej żenującej nagrody. 

W tym miejscu postanowiłem docenić zupełnie nieznaną osobowość. Bośniacka aktorka Alma Terzic (rocznik '87) bardzo zapadła mi w pamięć występem w wojennym horrorze Maus reżyserowanym przez hiszpańskiego filmowca Yayo Herrero. Z tego co zauważyłem film jest trudno dostępny, a szkoda, bo chętnie bym go sobie powtórzył, gdyż jeden seans w trakcie Splat! FilmFest okazał się niewystarczający. Mam wrażenie, że nie zrozumiałem w pełni, co reżyser chciał przekazać. Historia jest w zasadzie prosta, ale bez wątpienia zawierająca drugie dno. Wymaga więc głębszego przeanalizowania. Film zahacza o tematykę powojennej traumy, a nawet współczesnego terroryzmu. Opowiada wydarzenia za pomocą metafory, łącząc dramat psychologiczny o niekończącym się koszmarze wojny z horrorem o nieprzewidywalnej ludzkiej psychice, kreującej sytuacje pełne napięcia i lęku. Wspaniała jest kreacja Almy Terzic wcielającej się w bośniacką muzułmankę Selmę. Zupełnie nieznana twarz, świeża i naturalna, wzbudzająca sympatię, ale też ogromny niepokój. Świetnie grająca spojrzeniem, mimiką i gestem. Potrafiąca zasugerować traumę, obłęd, gniew i strach. Mam nadzieję, że zobaczę ją jeszcze w jakimś filmie, najlepiej w zupełnie innej roli, która tylko potwierdziłaby jej nieprzeciętny talent aktorski.

NAJLEPSZY AKTOR (ex aequo)

Jackie Chan & Pierce Brosnan – The Foreigner

Wiadomo, Oscary zgarną pewnie Gary Oldman (Czas mroku) i Sam Rockwell (Trzy billboardy za Ebbing, Missouri), ale mnie nie dane było jeszcze zobaczyć tych ról. Jednak nawet gdybym je widział to pewnie wolałbym docenić kogoś, o kim się zapomina, bo na przykład zagrał w jakimś mało ambitnym akcyjniaku. Skoro o akcyjniakach mowa to powiem, że podobały mi się obie role w filmie American Assassin (Dylan O'Brien i Michael Keaton). Przekonali mnie również Vince Vaughn (Brawl in Cell Block 99) i Jeremy Renner (Wind River). Mocno wryli się w moją pamięć: Steven Yeun (Mayhem), Daniel Kaluuya (Uciekaj!), James McAvoy (Split) i Ed Harris (Mother!). Jednak w tych rolach zabrakło czegoś, co by mnie totalnie zaskoczyło. 

Zaskoczył mnie jednak film Martina Campbella The Foreigner, dramat sensacyjny na motywach powieści Stephena Leathera The Chinaman. Nie jest to oczywiście kino wysokich lotów, ale w filmografii Jackiego Chana może być pozycją wyjątkową. Wprawdzie już występował w mocnych, niekomediowych rolach, np. w Nowej policyjnej opowieści (2004) oraz w Incydencie w Shinjuku (2009), ale jego twarzy z The Foreigner i nakreślonych na niej emocji długo nie zapomnę. Twarz zmęczona, lecz nie jest to zmęczenie kinem, tylko burzliwą przeszłością, która jest częścią życia Quana. Nie ma on już absolutnie niczego do stracenia, może jedynie ukarać tych, którzy odebrali mu wszystko. Próbuje szukać pomocy u polityka, byłego działacza IRA, bo jak mówi: „Politycy i terroryści to dwa końce tego samego węża... Czym się różnią?”. Polityk rzuca odpowiedź: „Jeden koniec gryzie, a drugi nie”.

Jackie Chan nie udaje młodzieniaszka i chociaż wciąż popisuje się swoim kung fu to widać, że każdy cios sprawia mu ból. Każdy większy wysiłek przypomina mu i nam, widzom, że jego najlepsze lata już minęły. Czy aby na pewno? Być może to właśnie teraz rozpoczyna się nowy etap w jego karierze aktorskiej. Jest w filmie kilka absurdalnych scen, które narzucają skojarzenia z Rambo (1982). Raziłyby mnie z pewnością, gdyby tę postać zagrał ktoś inny, jednak w wykonaniu Jackiego Chana wydają się one elementem charakterystyki postaci. Dlatego ja to akceptuję i chcę oglądać więcej takich popisów. Chcę oglądać więcej takich filmów, bo tego typu brutalne i oldskulowe kino sensacyjne nie jest dziś częstym zjawiskiem. Od lat pozostaje w cieniu superbohaterskich blockbusterów nafaszerowanych efektami CGI. Tutaj bardziej od efektów liczy się autentyczny wysiłek aktorów.

W pewnym momencie chiński hirou schodzi na dalszy plan, by ustąpić pola Irlandczykowi, Pierce'owi Brosnanowi, który z reżyserem Martinem Campbellem zna się jeszcze z czasów GoldenEye (1995). Polityk Liam Hennessy to postać bardzo odległa od Jamesa Bonda. Człowiek z niechlubną przeszłością, zdradzający żonę, próbujący odciąć więzy łączące go z terroryzmem. Motyw zemsty chińskiego imigranta w niebanalny sposób został połączony z bardziej złożonym wątkiem politycznym. Wątek polityczny mógłby być nudny, gdyby w postać Hennessy'ego wcielił się inny aktor. Brosnan w swojej roli jest naprawdę wiarygodny i nie odniosłem wrażenia, aby powtarzał którąś ze swoich wcześniejszych ról. O takich filmach mówi się często, że służą do jednokrotnego obejrzenia i zapomnienia, ale ja myślę, że do tego filmu można wielokrotnie wracać. Nie z powodu intrygi, ale aktorów.  

AKTORSKIE ODKRYCIE ROKU (ex aequo)

Jessica Rothe – Śmierć nadejdzie dziś

Nieżyjącego już Harolda Ramisa trudno uznać za wybitnego reżysera, ale stworzył jeden film, który doczekał się licznych przeróbek. Film zachwycił także Quentina Tarantino, który zaliczał go do najlepszych filmów roku. Mowa o Dniu Świstaka (1993) według ponadczasowego pomysłu Danny'ego Rubina. Motyw powtarzającego się w nieskończoność dnia zainspirował między innymi Vince'a Gilligana i Johna Shibana, autorów jednego z odcinków serialu Z archiwum X (Monday, 1999), a także japońskiego pisarza Hiroshiego Sakurazaki, którego powieść All You Need Is Kill została przerobiona na film z Tomem Cruisem Na skraju jutra (2014). W roku ubiegłym do polskich kin trafił film o angielskim tytule Happy Death Day, będącym trawestacją życzeń urodzinowych (Happy Birthday!). Tytuł polski – Śmierć nadejdzie dziś – jest trafny, aczkolwiek niejednokrotnie spotkałem się w recenzjach z pomyłką wynikającą z podobieństwa tytułu do bondowskiego Śmierć nadejdzie jutro.

Dla Jessiki Rothe rola w tym filmie nie jest debiutem, ale dla mnie to zupełnie nowa twarz. Na pierwszy rzut oka wyróżnia się urodą typowej szkolnej piękności i taką gra w istocie. Nie wzbudza jednak sympatii, przynajmniej z początku. Wydaje się osobą zarozumiałą, wredną, złośliwą. Przy bliższym poznaniu można się do niej zrazić. Gdy zostaje zamordowana, łatwo się domyśleć, że każdy miał powód, by ją zabić. Tylko że ta dziewczyna nie umiera. Budzi się i przeżywa ten sam dzień na nowo, za każdym razem padając ofiarą mordercy. Twórcy filmu – reżyser Christopher Landon i scenarzysta Scott Lobdell – do slasherowej koncepcji dodali sporą dawkę humoru. I to działa, bo Jessica Rothe najwidoczniej posiada talent komediowy. Z każdą kolejną minutą aktorka coraz głębiej zanurza się w tej satyrycznej konwencji, zyskując coraz większą przychylność widza, wzbudzając coraz większe zainteresowanie. Ale w scenach niekomediowych, wymagających wyrażania konkretnych emocji, typowych dla horroru bądź dramatu, Jessica Rothe też przekonuje. W dodatku – co na pewno nie jest bez znaczenia – cały film trzyma się głównie w oparciu o jej kreację. Gdyby aktorce coś nie wyszło z pewnością film na tym by stracił, a on trzyma równy poziom od pierwszej do ostatniej minuty. Mam nadzieję, że jeszcze o niej usłyszę przy okazji innego – mniej rozrywkowego – filmu.

Samara Weaving – Opiekunka i Mayhem

Już kiedyś widziałem tę aktorkę – w serialu Ash kontra martwe zło, ale wystąpiła tylko w trzech odcinkach i słabo ją zapamiętałem. W roku 2017 obejrzałem jednak dwa filmy, w których była naprawdę wyśmienita, choć – podobnie jak w przypadku Jessiki Rothe – nie musiała odgrywać zbyt wymagającej, dramatycznej roli. Aby stworzyć tak zabawne i (w zamierzeniu) karykaturalne postaci – jak w filmach Opiekunka i Mayhem – nie wystarczą lekcje aktorstwa na prestiżowej uczelni. Potrzebna jest charyzma, pewien dystans i poczucie humoru, a także – a może przede wszystkim – niewyczerpane pokłady energii. W obu filmach stworzyła postać, która pod cielesną powłoką ukrywa szereg negatywnych cech charakteru, w szczególności skłonność do przemocy. Te bohaterki po bliższym poznaniu okazują się zupełnie różne. W pierwszym mamy do czynienia z czarnym charakterem, miłośniczką mrocznych rytuałów, która jest w stanie zmanipulować i skrzywdzić nie tylko dorosłego faceta, lecz również dziecko. W drugim obrazie – pokazywanym w trakcie Splat! FilmFest – aktorka wciela się w klientkę firmy prawniczej, która u boku jednego z pracowników toczy walkę z biurokratycznym, bezdusznym systemem. Walka jest szalona i brutalna, pochłaniająca wiele ofiar, ale gra jest warta świeczki. Natomiast gra aktorska – warta docenienia.

NAJLEPSZY SERIAL

Dark (autorzy: Jantje Friese & Baran bo Odar)

Bardzo prosty tytuł jak na taką niebanalną, wielowarstwową historię. Jest to niemieckojęzyczny dziesięcioodcinkowy serial zrealizowany dla Netflixa. Mamy tutaj pomysł z dwóch pierwszych części Powrotu do przyszłości (1985-89). Nie chodzi o sam pomysł podróży w czasie – bo on pojawia się już w The Chronic Argonauts (1888) H. G. Wellsa – ale o równomierny rozstrzał czasowy na trzy epoki. W filmach Roberta Zemeckisa był układ 1955/1985/2015, czyli co 30 lat, w serialu Netflixa istotny jest 33-letni cykl lunarno-solarny, więc bohaterowie przenoszą się o 33 lata w przeszłość lub przyszłość. Rozpoczynamy od 2019 roku, cofając się najpierw do 1986, potem do 1953. Jednak w przeciwieństwie do wspomnianej komedii przygodowej, omawiany serial cechuje się zupełnie innym klimatem. Tytuł produkcji, mimo prostoty, dobrze opisuje atmosferę – jest ona bowiem mroczna jak w klasycznych thrillerach. Od razu widać jak bardzo serial odbiega od kolorowej bajki science fiction.

Pisząc scenariusz na temat podróży w czasie można łatwo wpaść w pułapkę licznych paradoksów i czarnych dziur, ale scenariusz serialu Dark jest bardzo starannie skonstruowany. Zaczyna się cytatem z Alberta Einsteina: „Różnica między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością jest tylko iluzją, choć trwałą...”. Autorzy opowiadają historię za pomocą licznych niedomówień i niuansów, które odsyłają widza nie tylko do teorii względności i teorii Mostu Einsteina-Rosena, ale także ezoterycznej Tablicy szmaragdowej. Oglądając serial można łatwo się poddać, bo wymyślona przez niemieckich autorów historia jest bardzo enigmatyczna i trudna do interpretacji. 

Zostajemy wrzuceni do miasteczka Winden, gdzie znajduje się elektrownia atomowa, a także pewien tajemniczy tunel. Miejscowe dzieciaki giną w tajemniczych okolicznościach, atmosfera jest nerwowa, panuje wszechobecny lęk, trwa szaleńcza gonitwa myśli. Serial ogląda się z niesłabnącym zainteresowaniem, próbując zrozumieć sytuację, próbując zrozumieć czym właściwie jest czas i czy można go jakoś oszukać. Całość ukazana bez łopatologii i z dużą dawką napięcia, które z każdym kolejnym odcinkiem osiąga coraz wyższą wartość. W finale jest furtka do kolejnego sezonu, a zarazem zapowiedź, że twórcy nie zamierzają iść na łatwiznę i wciąż będą eksperymentować z kolejnymi płaszczyznami czasowymi. Strona wizualna, montaż i aktorstwo to także elementy zasługujące na pochwałę. Tutaj wszystko jest na swoim miejscu i chodzi sprawnie jak w zegarku (porównanie nieprzypadkowe, bo i jednym z bohaterów jest zegarmistrz).

Wciąż świetnym serialem pozostają Wikingowie, ale po nim już wiem, czego się spodziewać. Nie muszę go polecać, bo ci, którzy nie oglądali poprzednich czterech sezonów i tak nie będą raczej miały ochoty, by je nadrabiać. Natomiast Dark warto polecić, bo jest produkcją nową, na razie dziesięcioodcinkową, która w kolejnych latach może sporo namieszać. To serial dla tych, którzy szukają intelektualnych wyzwań, a nie wyłącznie prostej rozrywki, mającej na celu wywołać konkretne emocje.  

NAJLEPSZA MUZYKA

Vladimir Cosma – Un profil pour deux / Mr. Stein Goes Online

Nie ma potrzeby oglądać filmu, by stwierdzić, że soundtrack jest bardzo udany. Ale jednak wybierałem spośród tytułów, z którymi miałem okazję się zapoznać. Z muzyką jest u mnie podobnie jak z filmami, to znaczy cenię stare utwory i niejednokrotnie do nich wracam, nie znajdując ciekawych pozycji wśród współczesnych dokonań. No ale zdecydowałem się sporo kawałków przesłuchać i coś wybrać. Nie było łatwo, bo raczej w niewielu filmach szczególną uwagę przykuła muzyka. Natomiast o tym, że soundtrack do Wind River jest dziełem duetu Nick Cave & Warren Ellis dowiedziałem się dopiero wiele dni po seansie. W grę wchodziły niezapomniane afrykańskie rytmy Sikiliza Kwa Wahenga Michaela Abelsa ze ścieżki dźwiękowej filmu Uciekaj! oraz nadzwyczaj efektowna kompilacja Daniela Pembertona przygotowana do Króla Artura: Legendy miecza. Ta pierwsza ścieżka z upływem czasu może łatwo się znudzić, natomiast druga cierpi na tę samą przypadłość co film – jest zbyt efekciarska i głośna, widz i zarazem słuchacz odczuwa przesyt. Dlatego zwróciłem się w stronę klasyków, bo oni wiedzą, że czasem mniej znaczy więcej. I trafiłem na „weterana kina francuskiego” – Vladimira Cosmę – który po trzydziestu latach powrócił do współpracy z Pierre'em Richardem. 

Komedię „romantyczną” Un profil pour deux (Profil dla dwojga) w reżyserii Stéphane'a Robelina oglądałem we francuskiej wersji językowej bez napisów. Nie mogę więc z czystym sumieniem polecić, bo nie wiem jak prezentują się dialogi i humor w nich zawarty. Ale jest to film toczący się w wolnym tempie, przypominający raczej pełen nostalgii i goryczy komediodramat niż klasyczną farsę. Nie mówiąc już o tym, że raczej daleko tej produkcji do typowej komedii romantycznej, skoro na pierwszym planie jest osiemdziesięciolatek odkrywający uroki internetu i portali randkowych. Film znany jest także pod angielskim tytułem Mr. Stein Goes Online. Jest to szesnasty wspólny film Vladimira Cosmy i Pierre'a Richarda. Dobrze wiedzieć, że ceniony niegdyś artysta (Tajemniczy blondyn w czarnym bucie - 1972; Pechowiec - 1981) zachowuje wciąż godną pozazdroszczenia formę (rocznik '40). W jego soundtracku jest wszystko to, co najlepsze w jego starych kompozycjach: wpadająca w ucho melodia, lekkość, nostalgia i duża dawka pozytywnej energii. Żadnego przypadkowego brzdąkania i bębnienia, tylko spójne i nastrojowe dzieło. 

PS. Zastanawiałem się jeszcze nad kategorią największe rozczarowanie roku, ale po przemyśleniu sprawy okazało się, że nie miałem żadnych wygórowanych oczekiwań względem żadnego z filmów powstałych w roku ubiegłym. Dlatego nawet jeśli film mi się nie podobał (jak Król Artur: Legenda miecza) to raczej nie ma mowy o rozczarowaniu. Ot, kolejny typowy blockbuster. Duże oczekiwania mam tylko wobec Quentina Tarantino, a on swój kolejny film pokaże dopiero w 2019.

Powiązane z tematem:

- Podsumowanie 2017 (Kinomisja)

- Podsumowanie retro (Kinomisja)

- Redakcyjne top 5 (film.org.pl)